(Eski Teftiş Heyeti Rehberlerinden alınan bu bölüm, geçmiş yıllarda Teftiş Kurulunda çalışmış eski Müfettişlerin yeni meslektaşlarına sundukları bazı değerli öğütleri kapsamaktadır. Meslekte geçirilmiş uzun yılların tecrübelerini özetleyen ve Müfettişlik kariyerinin bazı inceliklerini yansıtan bu değerli öğütlerin ana çizgilerinin günümüzde de geçerli olduğu düşünülmüş, dili genç kuşak Müfettişleri için biraz güç olmasına rağmen, bütünlüğünü bozmamak amacı ile, herhangi bir değişiklik yapılmadan aynen nakledilmiştir.)

Maliye Müfettişlerinin vazife ve selahiyetleri, hariçle ve memurlarla münasebet tarzı, mesai ve istihkak mesaili, Maliye Teşkilat Kanunu ile Nizamnamesi, Teftiş Heyeti nizamnamesi, muhtelif talimatname ve tahriratı umumiyelerle tayin edilmiştir. Heyete intisap eden arkadaşların evvela bu hususatı öğrenmesi lazımdır. Maamafih teftiş rehberinin başlangıcında teftişin esas hatları üzerinde kısaca durmak faydalıdır.

1- Müfettişi, tetkik edeceği servise ait mevzuatı etrafı ile bilmelidir, mevzuat ve muharreratın servis itibariyle kartonlarda toplanılması ve teftişe başlamadan evvel o servise ait karton muhteviyatının gözden geçirilmesi icap eder. Tecrübeli Müfettişler bile bu şekilde  tadilatı takip etmeden ve mevzuatı gözden geçirmeden ciddi bir teftiş yapmak kudretine haiz değillerdir.

2- Bu suretle ne yapılması lazım geldiğini bilen Müfettiş, ne yapılmış olduğunu da en ince noktaya kadar tayin ve tespit etmek zaruretindedir. Yanlış yapılan bir muameleyi bir kalemde yanlıştır diye reddetmekten ise muamelenin mebdeinden başlayarak nerelerde yanlışlık yapıldığının ve hatanın nerelere sirayet ettiğinin tayini lazımdır. Ancak bu suretle yanlışın portresi ve netayici tayin edilebilir.

3- Alakadar memura sorulmadan, o mevzu üzerinde memurun noktai nazarı anlaşılmadan, tenkit yapılamaz.

4- Aslolan memurun hüsnü niyetidir, ancak deliller muvacehesinde bu hüsnü niyetten şüphe edilebilir.

5- Müfettiş tetkik ettiği her muamelede yanlış ve noksan olabileceğini kabul etmelidir, şüphe- tecessüs-tetkik, müsbet bir kanaata götüren en doğru yoldur. Her işin doğru yapılmış olduğunu mebdede kabul eden nikbin bir düşünüş, teftişin hikmeti vücudu ile telif kabul etmez.

6- Bir servisde muayyen ve ince bazı tenkit maddeleri öğrenilip her gidilen yerde bu mesailin ne şekilde yapıldığını aramakla iktifa etmek yanlıştır. Muhteviyatı ne kadar zengin olursa olsun, yalnız her zaman ve her yerde bulunan observasyonlardan mürekkep olan bir raporun kıymeti yoktur. Teftiş yapılan yerde muamelatı tetkik edilen servisin en ince teferruatının tatbikini gözden geçirmelidir. Puantaj daima yeni observasyonlar verir.

7- Teftişi, servisin normal işleme şekline uydurmalıdır. Mesela Gelir Vergisi teftişinde yoklamadan başlayıp tahakkukatın tahsilata intikaline kadar muamelenin bütün safahatı sırasıyla gözden geçirilmelidir.

8- Her servis ayrı ayrı müfredat itibariyle gözden geçirildikten sonra işi bir kere de umumi hatları üzerinden tetkik etmek servisin nasıl işlediğini yüksekten görmek lazımdır. Mesela zamanında tekalif cetvellerini alan, tahsilat akçesini miadında yatıran, tahakkuk ve tahsil kayıtlarını muntazaman defterine işleyen ve zahirde hiçbir eksiği görülmeyen bir tahsildarın aczi dolayısı ile umumi tahsilat nispeti çok düşük olabilir. Kezalik bir verginin muhtelif senelerdeki tahakkuk yekunları üzerinde durup mukayese yapılmalıdır. Bir yerdeki bütün servisler teftiş edildikten sonra mal dairesinin umumi vaziyetini bir kere de bu suretle tetkik etmek faydalıdır.

9- Tenkitler kanun ve talimatname hükümlerine muhalif olan vaziyetlere hasredilmelidir. Lehinde ve aleyhinde söz söylenmesi mümkün olan mevzularda mantığa müsteniden tenkit yapılmamalıdır. Yahut bu husus pek nadir ahvalde tatbik edilmelidir.

10- Raporlarda;

a)  edebiyat yapmak, lüzumsuz mantık oyunlarına ve tafsillere girmek, muamelenin revşi ve memurla alay etmek caiz değildir. Tenkit maddelerinde vak’a olduğu gibi ve en kısa şekilde yazılıp hata tebarüz ettirilir. Bedel icap mukteza tayin olunur.

b) mafevk memura mes’uliyet tevcih eden bir lisan kullanılmaz, icap eden hususatta mafevk memura ayrı bir rapor tebliğ edilir.

c) mümasil vasıfları haiz hisseler bir madde de toplanır, aynı maddenin muhtelif sene muamelatı itibariyle tekrarı doğru değildir. Tekerrür eden vukuat için bir başlık yapılıp misaller cetvel suretiyle buraya derç edilir, cetvelde muamelenin senesi gösterilir.

11- Raporlara leyhte ve aleyhte verilen cevapları iyice tetkik etmek lazımdır. İlavei mutalaa; Müfettişe ihtilaflı meseleyi verilen cevaplar muvacehesinde yeniden izah imkanını verir. Bu sebeple ilavei mutalaada, tenkit  maddesinde bulunmayan yeni esas ve mesnetler zikredilmelidir. Kayda müteallik meselelerde Müfettişle memur arasında ihtilaf zuhur ettiği takdirde ilavei mutalaa yazılmadan evvel mahallin en büyük mal memurundan musaddak kayıt süreti istenir. Yanlış olarak yapılan tenkitler üzerinde ilavei mutalada ısrar etmemelidir.

12- Cevaplı Raporları vesile ittihaz ederek ilavei mutalaada servis hakkında vekalete karşı tekliflerde bulunmak doğru değildir. Bu